Op het gebied van de ethiek bieden zich een groot aantal theorieën en posities aan. De keuze voor een theorie of een combinatie van theorieën hangt mede af van de vraagstelling of probleemstelling. Daarbij kan men uitgaan van een benadering vanuit de persoon of vanuit een maatschappelijke context. 

Verschillende Basisethische benaderingen

De ideeën over ethiek zijn niet los te denken van de positie, die men inneemt t.a.v. Kennistheorie enerzijds en  Mens &  Maatschappij beeld anderzijds. Dat wil niet zeggen dat die er logisch uit volgen. Het is zelfs denkbaar dat iemand vanuit sterke ethische overtuigingen komt tot daarbij aansluitende ideeën over Mens en Maatschappij. Zo zien we hoe verschillende combinaties van deze benaderingen  leiden tot verschillende 'Basisethiek theorieën' zoals die in de loop der tijden ontwikkeld zijn. Deze verschillende benaderingen gaan elk uit van een specifieke vraagstelling. De antwoorden sluiten dan elk aan bij de betreffende vraagstelling. 

Een op de praktijk gerichte ethiek zal dikwijls niet gefundeerd kunnen worden op één van de basisethiek theorieën maar op een combinatie daarvan.

Naast deze "oudere" benaderingen dienen de inzichten meegenomen te worden die we nu ter beschikking hebben vanuit de Evolutie concepten, de Etymologie (sociaal gedrag van dieren met name primaten) en zeer recent de Neuro-biologie,-psychologie,-filosofie. Deze inzichten zullen waarschijnlijk een onderbouwing kunnen geven voor de basis theorieën.

Daarnaast is er ook nog een analytische benadering die vanuit het taalgebruik tot inzicht probeert te komen (zie [Taalgebruik]. 

Een interessant aspect is dat de Ethiek als filosofische beschouwing over "normen en waarden" zelf ook weer invloed heeft op die normen en waarden. Hierdoor ontstaat een cirkelvormige relatie.

Deugden ethiek

De deugden ethiek is typisch een doelgerichte (Teleologische) ethiek die zich richt op de vraagstelling: 'Hoe te leven om het goed te kunnen noemen' en daarbij het antwoord uitwerkt op basis van Deugden die men kan/moet ontwikkelen. 

Aristoteles 

Aristoteles was de eerste filosoof die een systematische filosofische analyse gaf van de ethiek. Tegelijk merkt hij op dat de ethiek niet een exacte wetenschap is/kan zijn. Hij zet zich af tegen het concept van zijn leermeester Plato die uitging van een gegeven idee van 'Het Goede' . 

Aristoteles mens- en wereldbeeld gaat uit van een beweging van alle 'zijnden' naar de verwerkelijking naar hun natuurlijke aanleg. Zoals een steen zich beweegt naar het laagste punt, het voor stenen natuurlijke punt. Zo streeft een mens naar geluk doormiddel van de voldoening die hij verkrijgt door voortreffelijk te werken.

Daarmee karakteriseert zijn ethiek zich als teleologisch: doelgericht. Echter het doel is dan niet een concreet resultaat maar het doel is het leven zelf als activiteit. Dit wordt duidelijk met de metafoor van het Spel. Bij een spel is het goed spelen van het spel ook een doel op zichzelf: 'het gaat niet om de knikkers maar om het spel'.

De menselijke psyche heeft bij Aristoteles een rationele en een irrationele component, van daaruit ontstaan twee soorten Deugden: intellectuele deugden (zoals rechtvaardigheid, verstandigheid) en de door karakter gevormde deugden. De karakter deugden bevinden zich in de juiste positie tussen uitersten in handelen, die als ondeugd te kenmerken zijn (zie voorbeelden tabel). De juiste positie wordt niet bepaald door een soort rekenkundig midden maar dienen op een evenwichtige / juiste wijze in de situatie door de persoon bepaald te worden.

Goed weten hoe te handelen  betekent voor Aristoteles goed af te kunnen wegen wat in een bepaalde situatie de juiste handeling is (phronēsis = praktische wijsheid). Dat wil zeggen dat voor Aristoteles de gerichtheid op een resultaat een primaire rol speelt. Dit intellectuele afwegen kan men zich door het zien van voorbeelden en door oefening eigen maken.

Het gedachten goed van Aristoteles verdwijnt vrijwel met de ondergang van het Romeinse Rijk om mede via de Arabische wereld in de 12de eeuw weer in Europa terug te keren met Thomas van Aquino als meeste bekende filosoof en theoloog. Hij refereert naar Aristoteles als : 'De Filosoof'. 

De door Aristoteles genoemde deugden zijn niet onafhankelijk van elkaar. In de loop van de tijd zijn 4 Deugden als de meest relevante naar voren gekomen en worden daarom aangeduid als de 'Cardinale Deugden': moed, maat (matigheid), verstandigheid en rechtvaardigheid

In de hedendaagse filosofie met een pragmatische inslag speelt opnieuw het concept van de deugen theorie een rol bv expliciet in het werk van Adister MacIntire 'After Virtue' [AV AMcI]

Deugdenethiek in het confucianisme [KLvdL-C p77-86]

Christelijke ethiek

De Christelijke ethiek kan als een afzonderlijk lijn behandeld worden, maar hier gaat het vooral op de relatie die dit ethisch denken heeft gehad met de hoofdstroom van de westerse ethiek. Enerzijds heeft het Christendom elementen van de klassieke filosofie en ethiek geïntegreerd, in de beginfase met name van Plato en zijn ideeën concept van onder ander het 'goede'. Ook de levensfilosofie van de de Stoa bleek goed samen te gaan met het Christendom. Later in de 13de eeuw voegde zich daarbij de invloed van Aristoteles. Anderzijds heeft de Christelijke ethiek invloed gehad op de westerse filosofen met begrippen zoals 'het geweten', 'de vrije wil' en 'het kwaad'.
De eerste grote denker die daarbij een rol heeft gespeeld is Augustinus. Hij introduceerde in het westerse denken de 'wil' en het kwaad als een soort zelfstandige entiteiten.

In de 13de eeuw is de rol van Thomas van Aquino (1224-1274) van belang. op basis van klassieke geschriften die vooral via de Islam weer in het westen beschikbaar kwamen grijpt hij terug op Aristoteles die hij beschouwde als de grote filosoof. Hij herintroduceert de Deugden en voegt er een groep van drie specifiek Christelijke deugden aan toe nl: 'Geloof, Hoop en Liefde'. Daarnaast introduceert hij  het begrip 'natuurwet' als de 'wet van God' [AL-PvE p67 ev]. Deze notie van 'hogere wet' speelde geen rol bij de Klassieken en komt vanuit de Joodse traditie. Na de 16de eeuw gaat dit concept van hoge, natuurwet los van de Godsdienst een eigen leven leiden.

 Universele wetten

Het volgen van de a-priori morele wet is een basisplicht. Het eerlijk handelen van een koopman uit de overweging dat dit voor zijn relatie met zijn klanten uiteindelijk het beste is, is voor Kant voorbeeld geen goed handelen. Het  goed handelen dient uitsluitend gebaseerd te zijn op de PLICHT de algemene zedelijke wet van de rede te volgen. Dit kan niet doelgericht zijn maar uitsluitend gerelateerd aan die wet. 

De juistheid van handelen beoordelen volgens algemene gedragsregels zoals Kant die voorstelt leidt o.a. tot uitspraken dat De waarheid spreken altijd juist is onafhankelijk van de ongewenste consequenties in bepaalde gevallen. Ook geeft deze aanpak van Kant (zoals aangetoond door o.a. Sartre [zie existentialisme]) geen antwoord op dilemma's waarbij gekozen moet worden tussen geldige maar onafhankelijke principes. 

'De redelijke natuur bestaat als doel op zichzelf' [EK-FMZ p84]. Dat geld niet alleen voor mijzelf maar redelijkerwijs ook voor ieder ander. Op basis hiervan heeft Kant de Categorische Imperatief ook als volgt geformuleerd:
'Handel zo, dat je het menszijn, zowel in je eigen persoon als in de persoon van ieder ander altijd tegelijk als doel, nooit louter als middel gebruikt'.

Het is met name deze formulering die heeft bijgedragen tot de grondslag van de Universele Rechten van de mens.

Utilitarisme (John Stuart Mill e.a.) 

Het utilitarisme paste bij een tijdvak met grote vooruitgang van wetenschap en techniek dat leidt tot concepten van maakbare , beheersbare natuur en wereld. De mens moet doen wat nuttig is om het doel te bereiken. Wat willen mensen: mensen willen zoveel mogelijk geluk en zo min mogelijk pijn.

Het beginsel van Utiliteit ofwel het beginsel van 'het grootst mogelijk geluk voor velen' , zoals in eerste instantie door Jeremie Bentham (1748-1832)  geïntroduceerd, werd door John Suart Mill verder uitgewerkt als een sociale moraal. In zijn meest eenvoudige formulering heeft het Utilitarisme als uitgangspunt dat gestreefd dient te worden naar: 'Het maximale geluk voor het maximale aantal' (Bentham:'The greatest hapiness for the greatest number').

Voordeel van het Utilitarisme: Er zijn in principe geen morele dilemma’s,  je kunt uitrekenen welke handelswijze het beste is.
Probleem is wel dat het maken van de berekening zeker met in acht name van alle onzekerheden in de toekomst  het onmogelijk maakt dit toe te passen bij elke te nemen beslissing. 
Het Regel utilitarisme stelt een praktische oplossing voor voor dit probleem: Kies die handeling die wanneer die in de regel gesteld zou worden de beste oplossing geeft. Dit is anders dan de maxime van Kant: bij Kant is het effect niet van belang. Bij het utilitarisme staat het effect voorop.

Humanistisch existentialisme

Het existentialisme stelt de vrijheid van de mens centraal. De mens mag zich bij zijn keuzes niet verschuilen achter een rol (kwader trouw) maar moet steeds in vrijheid kiezen. 
Ten opzichte van de medemens zijn er twee posities mogelijk: 
1. De beschouwing van de ander als object ( 'etre en soi'). De ander zal zich hiertegen verzetten met zijn blik. 
    Mede daardoor ontstaat de tweede positie. 
2. De ander erkennen als gelijkwaardig subject. Deze positie is consistent met het in de neurowetenschappen onderkende 'Spiegelneuronen' mechanisme (zie [Neurofilosofie]) .  Levinas duidt deze aan met: 'de herkenning van het Gelaat'
Deze tweede positie is de basis van het humanistisch existentialisme. (voor meer details: Mensbeeld van het Existentialisme)

 Pragmatisme (van John Dewey)

Dewey’s ethische theorie is gebaseerd op zijn cultureel naturalistisch mensbeeld. De mens is een handelend lerend wezen in een sociale context. Dit geeft tevens aan dat er een integrale functionele relatie is tussen wat algemeen geduid wordt als fysiologische en psychologische processen (deze observatie sluit aan bij die van Merleau-Ponty en de hedendaagse neuro-wetenschappen). Hij verwerpt daarmee elke vorm van dualisme [Logister 2004 p43].
De sociale context is voor Dewey van essentieel belang. De mens is ondenkbaar zonder zijn sociale context, al zijn ervaringen zijn opgebouwd in die omgeving. Bij alles wat hij overweegt kan hij niet anders dan de sociale context meenemen. Hiermee wordt het individu niet tegenover de gemeenschap geplaatst, maar wordt beschouwd als deelnemer in de gemeenschap. Ook hier dus geen dualistisch model maar een benadering vanuit een samenhang. De mens is niet denkbaar in isolement

Ethiek moet dus opgevat worden als een activiteit, een zoektocht naar wat nastrevenswaardig is. Alternatieve handelingen worden afgewogen onder andere ten aanzien van de mogelijke consequenties.  Kenmerkend voor een morele handeling is dus dat zij het resultaat is van een voorafgaande deliberatie. Deze deliberatie veronderstelt natuurlijk een intelligente vrijheid. Het is ook van belang doel, middelen, consequenties, en neveneffecten goed in de analyse mee te nemen.  

Principes
Tijdens het deliberatieproces kan gebruik gemaakt worden van principes. Deze principes ontstaan door bijzondere gevallen, waarin een juiste keuze werd gemaakt en / of door generalisaties. Principes zijn primair intellectueel, terwijl morele regels vanuit de praktijk groeien [Dewey 1932 p336].
Dewey onderscheidt twee soorten:
1. Onveranderlijke principes: deze hebben het contact met de empirie verloren. Hierdoor kunnen ze het denken in nieuwe situaties foutief beïnvloeden.
2. Principes die rekening houden met de actuele situatie. Deze functioneren als een soort werk- hypothese.
Principes en morele theorieën zijn instrumenten om bij te dragen aan het deliberatie proces.
 
Dewey wijst objectieve en subjectieve funderingen af maar houdt vast aan de normativiteit van de ethiek. Absolute antwoorden zijn niet mogelijk. Hierin loopt de ethiek van het pragmatisme parallel met de kennistheorie. De waarde van een concept of een theorie wordt bepaald door te beoordelen of deze doet waarvoor deze bedoeld is. Dat wil zeggen bijdraagt aan de oplossing van het gesignaleerde probleem. Hierbij dienen ook zijeffecten van de oplossingen meegenomen te worden. De waarde wordt dus bepaald door de context. Er kan niet in algemene of abstracte termen gesproken worden over goed en kwaad. Maar daarmee is de benadering nog niet relativistisch. Het is niet zo dat ieder antwoord goed is. Een goede analyse is vereist voor de rechtvaardiging van een antwoord.

Antwoord op Kritiek
De kritiek op Dewey’s pragmatistische ethiek richt zich veelal op het secondair zijn van algemene normen aan de sociale normen. Als antwoord daarop stelt Dewey dat de gewoonte moraal vooraf ging / gaat aan de rationalisaties in de ethische theorieën van de grote filosofen. Voor Dewey spelen rationele principes wel degelijk een rol als principes zoals hierboven aangegeven. Maar ze kunnen en moeten steeds weer opnieuw getoetst worden aan de actuele situatie. Dewey vergelijkt de moraal met zijn eigen dynamiek ook wel met de ontwikkeling van een taal [Logister 2004 p178]. Rorty citeert M. Oakshott [Rorty 1989 p58] met de opmerking:
“Dewey dit had kunnen schrijven”:

In Dewey’s Ethiek speelt het begrip ‘praktische intelligentie’ een belangrijke rol.  Hieronder wordt verstaan  inzicht of begrip dat voortkomt uit ervaring. Deze ervaring leidt tot het vermogen te oordelen, en te handelen volgens dat inzicht. Dit komt in hoge mate overeen met Aristoteles’ deugd van de Prudentia, verstandigheid, praktische wijsheid. Hoewel de kennistheorie en vooral ook het fysisch wereldbeeld van het pragmatisme sterk verschilt van dat van Aristoteles kunnen we constateren dat de basisuitgangspunten van de Mens – Maatschappij relatie in hoge mate overeenkomen. Beide beschouwen de mens als een sociaal wezen dat niet denkbaar is zonder zijn sociale omgeving. (zoals in sectie 1.3 hierboven aangegeven). Het element van deliberatie kan gezien worden als een uitwerking van de prudence / deugd zoals Aristoteles die omschrijft. Het belangrijkste verschil is te vinden in de dynamiek die Dewey vanuit het evolutionair denken (en Hegel) inbrengt.

Na deze beschrijving van de pragmatistische ethiek kunnen we de grondslagen samenvatten zoals in onderstaande tabel weergegeven. Daarbij is het, gezien bovenstaande opmerkingen, interessant de grondslagen van het pragmatisme globaal te vergelijken met die van Aristoteles ethiek

Relatie tot andere Filosofische theorieën

Opm t.a.v. Kants ethiek
Opgemerkt kan worden dat de veronderstelde voorwaarden voor een deliberatieproces van punt 4 grote overeenkomst vertonen met Kants uitgangspunten van redelijkheid en vrijheid.  Hoewel deze elementen van Kants uitgangspunten en analyse overeenkomen met het pragmatisme (zoals ook menselijke gelijkwaardigheid) past zijn conclusie dat de intentie belangrijker is dan het praktische resultaat absoluut niet bij het pragmatisme.

Opm. t.a.v. Hume’s falacity
De conclusie van Hume “ought kan niet logisch afgeleid worden  van is” is juist binnen de logica. Zoals ook zijn conclusie dat: “op basis van het inductieconcept kunnen geen natuurwetten logisch uit waarnemingen worden afgeleid” juist was.
Echter in het tijdperk na de moderniteit (postmodernisme heeft soms een specifieke betekenis) geven we het idee van absolute waarheid op. en gaan we over tot een meer methodologische benadering zoals het Kritisch Rationalisme (Popper, Lakatos) in de wetenschapsfilosofie, die daarmee aansluit op de kennisleer van het pragmatisme. Zo kan in de pragmatistische ethiek de “is”  situatie een rol spelen in de deliberatie omdat de eis van logische afleiding is vervallen.

Dewey merkt op dat: Een moreel oordeel zegt iets over het karakter van degene die de uitspraak doet. 

In een Deweyaanse analyse kan de vraag naar de adequaatheid van normen en waarden niet los gezien worden van de vraag welk doel we nastreven. Dan zijn 'normen en waarde‘ geen doel maar een middel. De eerste vraag moet zijn: wat beschouwen we als een goede samenleving. 

Het pragmatisme is in wezen niet beperkt tot één positie in de bovenstaande tabel met ethische theorieën aangezien wel overwogen incorporeren van de andere theorieën past in het deliberatie proces.  

Enigzins verwant met het pragmatisme is het moreel rationalisme

In de klassieke tijd en de Middeleeuwen was het uitgangspunt voor de ethiek het bestaan van een Natuurlijke/Goddelijke orde. Vanaf de zestiende eeuw komt de mens als individu meer naar voren. Door verschillen in uitgangspunt van de natuurlijke staat ontstaan verschillende theorieën. 
Een eerste aanzet voor een contractethische benadering kwam van John Lock. Hij gaat uit van een (door God gegeven) 'natural law' als basis voor de moraal. Mensen richten van daaruit om praktische reden op basis van consensus een overheid in. De macht van de overheid komt dan van het mandaat van de bevolking (in zijn tijd een revolutionaire stelling name).
Thomas Hobbes (1588-1679) is de eerste die de ethisch, maatschappelijke en politieke, rechtsfilosofische consequenties van de mens als individu systematisch van doordacht.  Hobbes ging daarbij uit van een natuurlijk egoïsme dit betekende voor hem dat de uitgangspositie is een 'oorlog van allen tegen allen'.  Het is voor een individu altijd beter zijn eigen gang te gaan ten koste van anderen tenzij hij daarvoor gecorrigeerd wordt door een instantie. Dit vormt voor Hobbes de rechtvaardiging van de Staat met zijn instituties. Hobbes sociaal contract is daarmee meer een vorm voor een juridische basis dan voor een ethische. 
Het concept van 'Het maatschappelijke verdrag' (Jean-Jaques Rousseau) ging uit van de natuurlijke staat van de mens die vervolgens redelijkerwijs tot samenwerking moest komen.

Een Contractethiek gaat uit van een gemeenschap van gelijkwaardige individuen. De moraal moet de oplossing bieden voor de botsende individuele verlangens.  Nu zijn de concepten gebaseerd op rationele analyses.Tegenwoordig onderkennen we dat de mens van nature ook sociale mechanismen bezit.

Levinas
Laat zien dat ook vanuit een existentialistische benadering een zekerstellen van de vrijheid met name als bescherming tegen tirannie vraagt om  vastgelegde / geschreven wettelijke instituties 

Rawls
Rawls zoekt naar een grondslag voor een sociale ethiek/moraal en werkt die uit in zijn bekendste werk 'a Theory of Justice'[JR-aToJ]. Evenals Kant gaat hij uit een rationeel, vrij en gelijkwaardig mensbeeld. Maar hij richt zich meer op de mens als een speler in een maatschappij. Dit leidt dan tot een vorm van denkbeeldig sociaal contract. 

Rawls ziet de utilitaristische benadering als te simplistisch. Zo neemt het de verschillen tussen individuen niet in beschouwing. 

Hij formuleert twee uitgangspunten

• De discussie moet gevoerd worden op basis van gelijkwaardigheid
• Bij deze theoretische discussie moeten de deelnemers er van uitgaan dat ze nog niet weten wat hun positie in de maatschappij zal zijn (arm of rijk, slim of dom, vrouw of man etc.). De sluier van onwetendheid ('veil of ignorence') is de basis om tot een eerlijk concept te komen.

Sociaal economische verschillen kunnen naar zijn idee gerechtvaardigd worden door het positieve effect op de samenleving als geheel mits de minst bedeelden daar ook voordeel bij hebben.

Alle contract theorien (met uitzondering van Hobbes) baseren zich op het uitgangspunt dat redelijke mensen de  "theoretisch overeen te komen regels willen accepteren" echter dat zou de onredelijke daarvan vrijstellen.

Taalgebruik in de Ethiek

Met name in de Angelsaksische wereld is veel onderzoek naar Ethiek gedaan op basis van een taalanalytische benadering (deze aanpak word helder besproken in het boek ' Ethiek als wetenschap' [LF-EaW]).

'Goed'
Een in de Ethiek nauwelijks te vermijden woord als 'goed' is met name door de engelse filosoof G.E.Moore uitvoerig geanalyseerd. Hij komt tot de conclusie dat het hier in zijn algemeenheid om een ondefinieerbaar begrip gaat: een 'simple notion' [LF-EaW p47-55]. Laten we zeggen een atomair begrip (in de zin van niet verder deelbaar).  
In de praktijk moet de betekenis gezocht worden in de context zoals A.J.Ayer aangeeft. Wanneer we dit doen voor de hierboven genoemde Basis Ethische theorieën komen we tot de volgende duidingen van 'Goed':